زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

میرمحمد ترمذی




تِرْمِذی، میرمحمدصالح حسینی اکبرآبادی (د ۱۰۶۰ یا ۱۰۶۱ق/۱۶۵۰ یا ۱۶۵۱م)، متخلص به کشفی و سبحانی، محدث، شاعر و خوش‌نویس ایرانی‌تبار و از عرفای سلسلۀ قادریه هند بود.


۱ - معرفی ترمزی


نیاکان وی در زمان پادشاهی شاهرخ تیموری (۷۷۹-۸۵۰ق) به هند رفتند.
او خود از معاصران شیخ بهایی
[۱] محمد حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۷۷، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۵۸ق.
[۲] آقابزرگ، الذریعة، ج۲۲، ص۳۳۴.
[۳] عباس قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۴۶، تهران، ۱۳۲۷ش.
[۴] ظهورالدین احمد ، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، ص ۲۳۹، لاهور، ۱۹۷۴م .
[۵] عبدالله افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۱۰، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینـی، قم، ۱۴۰۱ق.
[۶] ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۳۱۱، تهران، ۱۳۶۴ش.
و فرزند عبدالله وصفی مشکین قلم بود.
پدرش شاعر و خوش‌نویس نامدار دربار اکبرشاه و پسرش جهانگیر شاه، و از مشایخ معروف سلسل نعمت‌اللهیه در شهر دهلی به شمار می‌آمد.
[۷] بیب‌الله فضایلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۵۲، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
[۸] رضا قلی هدایت، ریاض العارفین، ج۱، ص۱۵۹، تهران، ۱۳۱۶ش.
[۹] عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۲۶۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.


۱.۱ - سلسلۀ نسب میرمحمدصالح


سلسلۀ نسب میرمحمدصالح با چند واسطه به شاه نعمت‌الله ولی می‌رسد.
در منابع تاریخی آمده است که اخلاف شاه نعمت‌الله، نخست ساکن کرمان بودند و از این‌رو، آنها را کرمانی گفته‌اند و به سبب سکونت در اکبرآباد (آگره) هند، آنان را اکبرآبادی نیز خوانده‌اند.
[۱۰] غلام ‌سرور، خزینة الاصفیا، ج۲، ص۳۵۰، کانپور، ۱۹۲۹م.
[۱۱] ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۳۱۱، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۱۲] مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۱۳] رضا قلی هدایت، مجمع الفصحا، ج۴، ص۱۰۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
[۱۴] محمدعلی مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۶۲، تهران، ۱۳۶۹ش.
[۱۵] منزوی، خطی، ج۴، ص۲۸۳۵


۱.۲ - تخلص میرمحمدصالح


میرمحمدصالح به هر دو زبان فارسی و اردو شعر می‌سرود.
وی در اشعار فارسی خود به کشفی، و در سروده‌های اردو به سبحانی (یا سبحان) تخلص می‌کرد .
[۱۶] ظهورالدین احمد ، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، ص۲۳۹ ، ۱۹۷۴م .
[۱۷] محمدشفیع، مقالات، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش احمد ربانی، لاهور، ۱۹۷۲م.


۱.۳ - خط و موسیقی


وی همچنین خط نستعلیق را به خوبی می‌نوشت و ظاهراً در موسیقی هندی نیز دستی داشت.
[۱۸] محمدصالح کنبو، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، ج۳، ص۳۴۴- ۳۴۵، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
[۱۹] عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۳۹۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲۰] محمد بختاورخان، مرآة العالم، ج۲، ص۴۸۴، به کوشش ساجده س ـ علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
[۲۱] محمدمظفر حسین صبا، تذکرۀ روز روشن، ج۱، ص۶۷۸، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۲۲] بیب‌الله فضایلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۵۲، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
[۲۳] مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.


۱.۴ - مناصب


میرمحمدصالح پس از آن‌که عمری را در فقر و پریشانی سپری کرد، سرانجام در ۱۰۵۶ق/۱۶۴۶م به منصب داروغگی کتابخانۀ شاهجهان (حک‌ ۱۰۳۷- ۱۰۶۸ق) منصوب شد و سپس به مرتبۀ امارت رسید و والی یکی از صوبه‌ها (ولایات) و فرمانده قشونی ۵۰۰ نفری گردید .
[۲۴] محمدمظفر حسین صبا، تذکرۀ روز روشن، ج۱، ص۶۷۸، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۲۵] ظهورالدین احمد ، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ ، ص۲۳۹ ، لاهور، ۱۹۷۴م .
هادی،
[۲۶] محمدشفیع، مقالات، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش احمد ربانی، لاهور، ۱۹۷۲م.


۱.۵ - در گذشت


وی در آگره درگذشت و همان‌جا به خاک سپرده شد .

۲ - آثـار


۱. مناقب مرتضوی، که به زبان فارسی و دربارۀ امامت است.
ظاهراً مؤلف که خود از اهل سنت ، اما متنسب به تشیع بوده است، خواسته تا با تألیف این کتاب ارادت سنیان را به حضرت علی - علیه‌السلام- نشان دهد.
[۲۷] منزوی، خطی مشترک، ج۱۰، ص۲۶۵.
[۲۸] نوشاهی، عارف، ج۱، ص۱۳۱۷- ۱۳۱۸، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۹ش.
[۲۹] احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، ج۴، ص۱۰۳-۱۰۴، به کوشش محمود مرعشی، تهران، ۱۳۵۷ش.

با توجه به این نکته، شاید بتوان میرمحمدصالح را دارای گرایش شیعی دانست، چنان‌که برخی به سرودن اشعاری در مدح اهل بیت و ائمۀ شیعه - علیهم‌السلام- نیز توسط او اشاره کرده‌اند.
[۳۰] محمدصالح کنبو، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، ج۳، ص۳۴۵، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.

این کتاب شامل ۱۲ باب در شرح فضایل و مناقب حضرت علی- علیه‌السلام- و آمیخته‌ای از نظم و نثر است و تألیف آن ۷ سال، از ۱۰۳۰ تا ۱۰۳۷ق، به طول انجامیده است.
[۳۱] آقابزرگ، الذریعة، ج۲۲، ص۳۳۴.
[۳۲] خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج۴، ص۴۹۶۹، تهران، ۱۳۵۳ش.
[۳۳] فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ جامعۀ همدرد، تغلق‌آباد ـ دهلی نو، دهلی نو، ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸م، شم‌ ۴.

این کتاب را برخی به اشتباه به میرمحمد مؤمن عرشی، برادر وی نیز نسبت داده‌اند
[۳۴] محمدمعصوم معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، ج۳، ص۱۰۱، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۱۸ش.
مصاحبی
[۳۵] حمدعلی مصاحبی نائینی، م، مدینة الادب، ص۳۹۲ ، تهران، ۱۳۷۶ش .
[۳۶] رضا قلی هدایت، مجمع الفصحا، ج۴، ص۱۰۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.

مناقب نخستین‌بار در ۱۲۶۹ق/۱۸۵۳م در بمبئی و سپس در ۱۲۷۳ق در تهران به چاپ سنگی رسید.
این کتاب همچنین توسط شریف حسین سبزواری با عنوان کوکب درّی فی فضائل علی- علیه‌السلام-، به زبان اردو ترجمه شد و در ۱۳۴۵ق/۱۹۲۶م در لاهور به چاپ رسید.
۲. اعجاز مصطفوی، که شرح زندگانی پیامبر اکرم - صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم- خلفای نخستین و امامان شیعه - علیهم‌السلام- و شرح حوادث تاریخی و جنگهای صدر اسلام، به نظم و نثر است.
این کتاب که به خاطر مرگ کشفی ناقص ماند، یک سده پس از او در ۱۱۵۷ق/ ۱۷۴۴م، توسط میرعبدالله واصفی فرزند میرهاشم شاه نعمت‌اللهی در خراسان به اتمام رسید و نسخه‌های خطی آن در موزۀ بریتانیا و مسجد جامع آگره موجود است.
[۳۷] استوری، چا، ج۱، ص۹۲۴، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یوا برگل، ترجمۀ یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۳۸] منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ج۳، ص۱۵۴۸-۱۵۴۹، تهران، ۱۳۷۶ش.

۳. دیوان، که شامل غزلیات، قصاید، رباعیات و مثنویات است و نسخه‌های خطی آن در کتابخانۀ دیوان هند و موزۀ بریتانیا موجود است
[۳۹] منزوی، خطی، ج۴، ص۲۸۳۵.

۴. مجموعۀ راز، ترجیع‌بند عارفانه‌ای شامل ۲۷۰ بیت که در ۱۰۳۰ق/۱۶۲۱م سروده شده، و تخلص او «کشفی» در آغاز و میانه و انجام آن آمده است.
این مجموعه در لکهنو بدون ذکر سال چاپ منتشر شده است
[۴۰] استوری، چا، ج۱، ص۲۱۴، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یوا برگل، ترجمۀ یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۴۱] منزوی، خطی مشترک، ج۷، ص۸۰۰.


۲.۱ - آثار خطی


بجز آثار یاد شده، نسخه‌ای از دستخط شاعر در کتابخانۀ سالار جنگ و دیوان هند وجود دارد.
نیز یک رباعی از او به خط خودش در کتابخانۀ ملی ایران و همچنین ۳ قطعه از مرقعی به خط او در کتابخانۀ بادلیان انگلستان موجود است.
[۴۲] مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.


۲.۲ - رساله‌ در موسیقی


به گفتۀ مارشال، کشفی رساله‌ای نیز در موسیقی داشته است که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ محمدیۀ آگره موجود است،
[۴۳] مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
اما در هیچ‌یک از منابع موثق کهن به این اثر اشاره‌ای نشده است.

۳ - فهرست منابع


(۱) آقابزرگ، الذریعة.
(۲) ظهورالدین احمد، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، ۱۹۷۴م.
(۳) استوری، چا، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یوا برگل، ترجمۀ یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
(۴) عبدالله افندی، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینـی، قم، ۱۴۰۱ق.
(۵) محمد بختاورخان، مرآة العالم، به کوشش ساجده س ـ علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
(۶) مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، ۱۳۴۸ش.
(۷) محمد حر عاملی، امل الآمل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۵۸ق.
(۸) احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، به کوشش محمود مرعشی، تهران، ۱۳۵۷ش.
(۹) محمدمظفر حسین صبا، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
(۱۰) ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۱۱) عبدالحی، نزهة الخواطر، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
(۱۲) غلام ‌سرور، خزینة الاصفیا، کانپور، ۱۹۲۹م.
(۱۳) بیب‌الله فضایلی، اطلس خط، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
(۱۴) فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ جامعۀ همدرد، تغلق‌آباد ـ دهلی نو، دهلی نو، ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸م، شم‌ ۴.
(۱۵) عباس قمی، الفوائد الرضویه، تهران، ۱۳۲۷ش.
(۱۶) محمدصالح کنبو، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
(۱۷) محمدعلی مدرس، ریحانة الادب، تهران، ۱۳۶۹ش.
(۱۸) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۱۹) حمدعلی مصاحبی نائینی، م، مدینة الادب، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۲۰) محمدمعصوم معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۱۸ش.
(۲۱) محمدشفیع، مقالات، به کوشش احمد ربانی، لاهور، ۱۹۷۲م.
(۲۲) منزوی، خطی.
(۲۳) منزوی، خطی مشترک.
(۲۴) منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۶ش.
(۲۵) نوشاهی، عارف، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۹ش.
(۲۶) رضا قلی هدایت، ریاض العارفین، تهران، ۱۳۱۶ش.
(۲۷) رضا قلی هدایت، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.

۴ - پانویس

 
۱. ↑ محمد حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۲۷۷، به کوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۵۸ق.
۲. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲۲، ص۳۳۴.
۳. ↑ عباس قمی، الفوائد الرضویه، ج۱، ص۵۴۶، تهران، ۱۳۲۷ش.
۴. ↑ ظهورالدین احمد ، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، ص ۲۳۹، لاهور، ۱۹۷۴م .
۵. ↑ عبدالله افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۱۱۰، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینـی، قم، ۱۴۰۱ق.
۶. ↑ ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۳۱۱، تهران، ۱۳۶۴ش.
۷. ↑ بیب‌الله فضایلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۵۲، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
۸. ↑ رضا قلی هدایت، ریاض العارفین، ج۱، ص۱۵۹، تهران، ۱۳۱۶ش.
۹. ↑ عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۲۶۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۱۰. ↑ غلام ‌سرور، خزینة الاصفیا، ج۲، ص۳۵۰، کانپور، ۱۹۲۹م.
۱۱. ↑ ذبیح‌الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۱۳۱۱، تهران، ۱۳۶۴ش.
۱۲. ↑ مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
۱۳. ↑ رضا قلی هدایت، مجمع الفصحا، ج۴، ص۱۰۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
۱۴. ↑ محمدعلی مدرس، ریحانة الادب، ج۵، ص۶۲، تهران، ۱۳۶۹ش.
۱۵. ↑ منزوی، خطی، ج۴، ص۲۸۳۵
۱۶. ↑ ظهورالدین احمد ، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ، لاهور، ص۲۳۹ ، ۱۹۷۴م .
۱۷. ↑ محمدشفیع، مقالات، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش احمد ربانی، لاهور، ۱۹۷۲م.
۱۸. ↑ محمدصالح کنبو، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، ج۳، ص۳۴۴- ۳۴۵، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
۱۹. ↑ عبدالحی، نزهة الخواطر، ج۵، ص۳۹۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۲۰. ↑ محمد بختاورخان، مرآة العالم، ج۲، ص۴۸۴، به کوشش ساجده س ـ علوی، لاهور، ۱۹۷۹م.
۲۱. ↑ محمدمظفر حسین صبا، تذکرۀ روز روشن، ج۱، ص۶۷۸، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
۲۲. ↑ بیب‌الله فضایلی، اطلس خط، ج۱، ص۵۵۲، اصفهان، ۱۳۵۰ش.
۲۳. ↑ مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
۲۴. ↑ محمدمظفر حسین صبا، تذکرۀ روز روشن، ج۱، ص۶۷۸، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، ۱۳۴۳ش.
۲۵. ↑ ظهورالدین احمد ، پاکستان میں فارسی ادب کی تاریخ ، ص۲۳۹ ، لاهور، ۱۹۷۴م .
۲۶. ↑ محمدشفیع، مقالات، ج۴، ص۲۴۳، به کوشش احمد ربانی، لاهور، ۱۹۷۲م.
۲۷. ↑ منزوی، خطی مشترک، ج۱۰، ص۲۶۵.
۲۸. ↑ نوشاهی، عارف، ج۱، ص۱۳۱۷- ۱۳۱۸، فهرست کتابهای فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتابخانۀ گنج‌بخش، اسلام‌آباد، ۱۳۶۹ش.
۲۹. ↑ احمد حسینی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی، ج۴، ص۱۰۳-۱۰۴، به کوشش محمود مرعشی، تهران، ۱۳۵۷ش.
۳۰. ↑ محمدصالح کنبو، عمل صالح (شاه‌جهان‌نامه)، ج۳، ص۳۴۵، به کوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، ۱۹۶۷م.
۳۱. ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲۲، ص۳۳۴.
۳۲. ↑ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، ج۴، ص۴۹۶۹، تهران، ۱۳۵۳ش.
۳۳. ↑ فهرست نسخه‌های خطی فارسی کتابخانۀ جامعۀ همدرد، تغلق‌آباد ـ دهلی نو، دهلی نو، ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸م، شم‌ ۴.
۳۴. ↑ محمدمعصوم معصوم‌علیشاه، محمدمعصوم، ج۳، ص۱۰۱، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۱۸ش.
۳۵. ↑ حمدعلی مصاحبی نائینی، م، مدینة الادب، ص۳۹۲ ، تهران، ۱۳۷۶ش .
۳۶. ↑ رضا قلی هدایت، مجمع الفصحا، ج۴، ص۱۰۷، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش.
۳۷. ↑ استوری، چا، ج۱، ص۹۲۴، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یوا برگل، ترجمۀ یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۳۸. ↑ منزوی، فهرستوارۀ کتابهای فارسی، ج۳، ص۱۵۴۸-۱۵۴۹، تهران، ۱۳۷۶ش.
۳۹. ↑ منزوی، خطی، ج۴، ص۲۸۳۵.
۴۰. ↑ استوری، چا، ج۱، ص۲۱۴، ادبیات فارسی، ترجمه به روسی: یوا برگل، ترجمۀ یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش.
۴۱. ↑ منزوی، خطی مشترک، ج۷، ص۸۰۰.
۴۲. ↑ مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.
۴۳. ↑ مهدی بیانی، احوال و آثار خوش‌نویسان، ج۳، ص۷۷۸، تهران، ۱۳۴۸ش.


۵ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ترمزی»، ج۱۵، ص۵۹۰۵.    

رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.